Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiya layihəsini hazırlayan Komissiyanın geniş iclasında nitqi - 16 avqust 1995-ci il

Hörmətli komissiya üzvləri, iclas iştirakçıları! Bu gün Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını hazırlayan komissiyanın növbəti iclasıdır. Bu iclasda biz indiyədək gördüyümüz işlərin yekunu, eyni zamanda konstitusiya layihəsinin hazırlanması haqqında danışmaq məqsədindəyik.

Xatirinizdədir ki, bu il iyun ayının 3-də konstitusiya komissiyasının ilk iclası keçirildi. O vaxt biz konstitusiya komissiyasının qarşısında duran bu vəzifələri müəyyən etdik: birincisi – Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının layihəsini, ikincisi – Azərbaycan Respublikasının parlamentinə seçkilər üçün qanun layihəsini hazırlamaq.

Seçkilərin keçirilməsi vaxtını müəyyən etdiyimizə görə qanun layihəsinin konstitusiya layihəsindən öncə hazırlanmasını lazım bildik. Çünki biz bu il parlament seçkiləri keçirməliyik. Bildiyiniz kimi, parlamentə seçkilər noyabrın 12-nə təyin olunub.

Beləliklə, konstitusiya komissiyası birinci növbədə öz işini Milli Məclisə, yəni Azərbaycanın parlamentinə seçkilərin keçirilməsi ilə əlaqədar qanun layihəsinin hazırlanmasına həsr etdi. Biz konstitusiya komissiyasının bir neçə iclasını keçirdik və ilk iclasda bu layihələrin hazırlanması üçün işçi qrupu ayırdıq. İşçi qrupu xeyli müddət işlədi, seçki qanunu layihəsinin bir neçə variantını hazırladı. Onlara konstitusiya komissiyasında baxıldı və nəhayət, komissiyanın ümumi fikrini əks etdirən layihə meydana çıxdı. Seçkilərin keçirilməsi haqqında qanunun həmin layihəsi Milli Məclisə təqdim olundu. Milli Məclis bu layihəni müzakirə etdi.

Konstitusiya komissiyası tərəfindən, mənim tərəfimdən təqdim edilmiş bu layihə ilə yanaşı, Milli Məclisdə başqa layihələr də irəli sürüldü və Milli Məclis öz iclaslarında onları da nəzərdən keçirdi, bu layihələr də müəyyən qədər müzakirə olundu. Bütün bunların nəticəsində avqustun 12-də Milli Məclis konstitusiya komissiyası tərəfindən təqdim olunmuş layihəni müzakirə edib seçkilər haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanun artıq qəbul olunub və mən dünən bu qanunu imzalamışam.

Bu gün mən konstitusiya komissiyasının üzvlərinə, işçi qrupuna və buraya dəvət olunan şəxslərə bildirmək istəyirəm ki, bu qanun çox gərgin, səmərəli işin nəticəsində meydana çıxıbdır. Konstitusiya komissiyasında əvvəldən qarşımıza qoyduğumuz məqsəd bundan ibarət idi ki, seçkilər haqqında qanun konstitusiya qanunudur, qəbul edəcəyimiz konstitusiyanın bir bölməsi, bir hissəsidir. İstiqamət bundan ibarət olub ki, biz həm konstitusiyamızı, həm parlamentin təşkil olunmasını bu strateji yolumuz əsasında qurmalıyıq. Yəni konstitusiyamız da, yaradacağımız parlament də və parlamentin yaradılması üçün keçirilən seçkilər də respublikamızda seçilən həmin strateji məqsədə – Azərbaycanın müstəqilliyi, respublikamızda hüquqi, demokratik, sivilizasiyalı, dünyəvi dövlət qurulması, ölkəmizin həyatında – iqtisadiyyatda, sosial sahədə ciddi dəyişikliklər edilməsi və Azərbaycanın bir müstəqil dövlət kimi yaşaması məqsədinə uyğun olmalıdır: həm seçki qanunu, həm də konstitusiyamız, əsas qanunumuz. Bizim təqdim etdiyimiz layihə məhz bu tələbləri əks etdirən bir layihə idi. Milli Məclisdə də bütün müzakirə bu istiqamətdə getmişdir və müzakirə nəticəsində qanun qəbul olunmuşdur.

Mən Milli Məclisdə müzakirədən sonra təqdim olunmuş qanun sənədini imzalayarkən şübhəsiz ki, onu çox diqqətlə oxudum və verilmiş layihə ilə qəbul edilmiş qanun arasındakı fərqlərə xüsusi diqqət yetirdim. Bu baxımdan deyə bilərəm ki, birincisi, təqdim olunmuş layihə Milli Məclis tərəfindən prinsip etibarı ilə qəbul olunubdur və demək, konstitusiya komissiyasının hazırladığı layihəni Milli Məclis də bəyənib və qəbul edibdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, prinsiplər qəbul olunaraq, eyni zamanda, verilmiş layihə üzərində çox iş gedibdir. Müzakirə zamanı verilən təkliflər, düzəlişlər, dəyişikliklər çox diqqətlə təhlil olunub, baxılıb və onların bir çoxu qəbul edilmiş qanunda öz əksini tapıbdır.

Mən hesab edirəm ki, təqdim olunmuş layihə üzərində Milli Məclis çox səmərəli iş aparıbdır. Biz bunu bilirik, televiziya vasitəsilə ictimaiyyətimiz də bununla tanış olubdur. Müzakirə çox demokratik, işgüzar şəraitdə keçibdir və bütün təkliflər, mülahizələr nəzərə alınıb, müzakirə edilib, hansı qəbul edilə bilərsə – qəbul olunubdur. Ona görə də indi mənim imzaladığım bu qanun təqdim olunmuş, layihəyə nisbətən şübhəsiz ki, xeyli təkmilləşibdir, onun üzərində çox iş aparılıbdır. Mən bu qanunu çox məmnuniyyətlə imzalamışam.

Bu qanunu imzalayarkən onun hər sətrini, sözünü bir daha oxudum, nəzərdən keçirdim. Çünki bu, çox ciddi sənəddir və onu bu gün meydana çıxarırıq! Deyə bilərəm ki, burada az bir səhifə tapmaq olar ki, orada hansısa dəyişiklik, düzəliş edilməsin. Bir də qeyd edirəm, layihədə əksini tapmış prinsipial müddəaların hamısı qəbul olunub və Milli Məclisin də rəyini alıbdır. Ancaq eyni zamanda layihədə çox dəyişikliklər, düzəlişlər edilibdir və bunlar hamısı da onun qanun səviyyəsinə gətirilib çıxarılmasını, təkmilləşdirilməsini təmin edibdir.

Bu baxımdan Milli Məclisin gördüyü işlər layihəni təkmilləşdirib və hesab edirəm ki, qanun demokratik prinsiplərə cavab verən, demokratik parlament yaratmaq üçün əsas olan və ümumiyyətlə, respublikamızda dövlət quruculuğu sahəsində apardığımız işlər sırasında çox görkəmli yer tutan bir sənəddir. Mən hesab edirəm ki, bu qanunun qəbul olunması respublikamızda dövlət quruculuğu sahəsində görülən işlərin bir mərhələsidir, addımıdır, bir irəliləyişdir. Bu da bir daha sübut edir ki, biz tutduğumuz yol ilə gedirik. Azərbaycanda demokratik hüquqi, dünyəvi dövlət qurmağı nəinki elan etmişik, biz onu həyata keçiririk və bu sahədə çox dəyərli addımlar atırıq.

Bütün bunlara görə mən sizin hamınızı təbrik edirəm. Konstitusiya komissiyasının, işçi qrupunun üzvlərini təbrik edirəm və gördüyünüz işə görə təşəkkür edirəm. Milli Məclisə təşəkkürümü bildirirəm və onun üzvlərini gördükləri iş münasibətilə təbrik edirəm. Bir daha deyirəm, hesab edirəm ki, biz hamımız bir yerdə böyük bir iş görmüşük və bu iş özünün çox gözəl nəticələrini verəcəkdir.

Bu gün mən tam qətiyyətlə deyirəm və bütün dünyaya həyan edirəm ki, Azərbaycanda demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət qurmaq üçün, Azərbaycan Respublikasını öz tutduğu yol ilə – demokratiya yolu ilə aparmaq üçün biz ciddi iş görmüşük, böyük addım atmışıq və bununla da müstəqil dövlətimizin hansı yolla getdiyini dünyaya bir daha sübut edirik.

Bu qanun qəbul olunarkən, yaxud qəbul olunandan sonra müxalifət dairələrində, qəzetlərdə bəyanatlar verilib ki, guya bu, antidemokratik bir qanundur, burada demokratiyadan heç əsər yoxdur. Mən ilk məlumatı Moskva televiziyasından dinlədim, dedilər ki, Azərbaycan Milli Məclisi seçkilər haqqında qanun qəbul edib, ancaq Milli İstiqlal Partiyasının nümayəndəsi bəyan edir ki, müxalifətin verdiyi təkliflərin heç birisi orada qəbul olunmayıb, öz əksini tapmayıb. Sonra müxalifət qəzetlərində belə bəyanatlar verilib ki, guya bu, demokratiyaya uyğun deyil, yaxud antidemokratik qanundur və verilən təkliflər guya öz əksini tapmayıb.

Şübhəsiz, müxalifət həmişə çalışır ki, iqtidara qarşı bir irad tapsın, onu tənqid etsin. Ancaq hər şeyin bir dərəcəsi, həddi olmalıdır və əgər biz sivilizasiyalı dövlət qururuqsa, hər şey sivilizasiya çərçivəsində olmalıdır. Amma sivilizasiyadan kənara çıxıb cılız bəyanatlar vermək, ifadələr işlətmək nə bəyanat verənlərin özlərinə hörmət gətirir, nə də cəmiyyətimizin daha da birləşməsinə, möhkəmlənməsinə xidmət edir. Mən buna çox təəccüb edirəm. Çünki bu layihədə edilən bütün dəyişiklikləri, əlavələri mən sizə nümayiş etdirə bilərəm ki, hansı maddədir, hansı sətirdir, hansı sözdür, hansı ifadədir. Mənə məruzə etmək üçün bütün bunların altından qırmızı xətlər çəkilib. Baxın, məsələn, bir səhifənin üçdə bir hissəsində qırmızı xətlər çəkilib. Mən hər bir səhifəni sizə göstərə bilərəm. Bu nə deməkdir? Demək, bu ya tamam dəyişilib, yaxud burada ciddi dəyişikliklər olubdur. Məsələn, gördüyünüz bu böyük abzas, səhifənin üçdə bir hissəsi dəyişilib.

Rəsul Quliyev: Həmin səhifədə bir maddə də çıxarılıb.

Heydər Əliyev: Bəli, tamamilə düz deyirsən. Burada bir maddə də çıxarılıb.

Mən vaxt almaq istəmirəm və buna ehtiyac da yoxdur, heç sübut etməyə də lüzum yoxdur. Mən bunları sadəcə olaraq deyirəm. Ona görə yox ki, kiməsə nəyisə sübut etmək istəyirəm. Ona görə ki, bizim həmkarlarımız, o cümlədən müxalifətdə duran vətəndaşlarımız, bizimlə bərabər Azərbaycanın bu günü və gələcəyi haqqında düşünməli olan adamlar – əgər onlar həqiqətən də düşünürlərsə, onlar gərək ədalətli olsunlar. Deyə bilərəm ki, parlamentin sədri Rəsul Quliyev son iclasda rəqəmlər gətirdi: neçə nəfər çıxış edib, nə qədər təklif verilib, nə qədər təklif qəbul olunubdur – bunlar hamısı məlumdur. Ancaq eyni zamanda onu deyə bilərəm və bu məlumatları mənə veriblər ki, buradakı dəyişikliklərin, əlavələrin çox hissəsini Məclisin elə müxalifətdə olan üzvləri veriblər və bunlar qəbul edilib, qanunda öz əksini tapıbdır. Belə olan halda gərək nə qədər ədalətsiz olasan və gedib deyəsən ki, müxalifətin verdiyi təkliflərin heç birisi qəbul olunmadı, yaxud bu qanun antidemokratikdir.

Bu qanuna antidemokratik deyən kimdir? Müxalifətdə olan adamlar. Nəyə görə deyirlər? Bu qanun parlament seçkilərinin hazırlanması, keçirilməsi üçün dünyanın bütün ölkələrində, inkişaf etmiş demokratik ölkələrdə qəbul olunan qanunların hamısına uyğundur. Mən tam qətiyyətlə deyə bilərəm ki, keçmiş Sovetlər İttifaqına mənsub olmuş, indi Müstəqil Dövlətlər Birliyində olan dövlətlərin parlament seçkiləri haqqında qəbul etdiyi qanunların heç birisindən bu qanun demokratiya nöqteyi-nəzərindən aşağı səviyyədə deyil, bəlkə də çoxundan yuxarı səviyyədədir.

Bu bir həqiqətdir. Belə olan halda, bunun neyinə antidemokratik deyirsiniz? Nə barədə müzakirələr gedirdi? Birincisi, seçkilər proporsional, yaxud majoritar sistem üzrə keçirilsin? Bu məsələlər Məclisdə müzakirə olunubdur, mən vaxt almaq istəmirəm. Sadəcə olaraq, mən bu qanuna imza atdığıma görə öz fikrimi demək istəyirəm. Bilirsiniz ki, konstitusiya komissiyasında bu məsələlər müzakirə olunarkən mən hamını dinləyirdim, heç vaxt öz fikrimi söyləmirdim. İstəyirdim ki, hər kəs öz sözünü, fikrini sərbəst desin. Çünki hər bir təklifdən, sərbəst deyilən hər bir fikirdən hansısa dəyərli, xeyirli bir şey götürmək olar.

Ancaq indi ki, hər şey qurtarıb – biz layihəni təqdim etmişik, Milli Məclis müzakirə edib, qanun artıq qəbul olunub, mən də onu imzalamışam, – ona görə də mən bu barədə bir neçə kəlmə öz fikrimi demək istəyirəm.

Müxalifətdə olan bəzi şəxslər nə iddia edirdilər? İddia edirdilər ki, bu qanunun demokratik olması üçün gərək deputatların 50 faizi proporsional, 50 faizi majoritar sistem üzrə seçilsin. Harada yazılıb ki, bu demokratikdir, o demokratik deyil? Allahın göndərdiyi hansı kitabda yazılıb? Axı, bizim Qurani-Şərifdən basqa bir müqəddəs kitabımız yoxdur. Hər bir xalq, hər bir dövlət, ölkə öz dövlətini, ölkəsini özünün daxili, tarixi ənənələrinə, dünya təcrübəsinə əsaslanaraq qurub. Biz də həm öz tarixi ənənələrimizi, həm daxili mənəviyyatımızı, həm xalqımızın mentalitetini nəzərə almışıq, eyni zamanda bütün dünya təcrübəsini təhlil etmişik, nəzərdən keçirmişik, onlardan bəhrələnmişik, istifadə etmişik və bu sənədi təqdim etmişik. Amma harada yazılıb ki, 50 faiz proporsional, 50 faiz majoritar olsa bu, demokratikdir, ancaq 80 faiz majoritar, 20 faiz proporsional olsa bu, antidemokratikdir? Bu harada yazılıbdır? Bunu kim iddia edir? Buna görə deyə bilərsənmi ki, bu, antidemokratikdir?

Başqa elə bir məsələ yoxdur, mübahisə bunun üstündə gedir: nə qədər deputat olmalıdır? Məsələn, kimsə deyir ki, gərək deputatların sayı 160 olsun, biri deyir ki, 150 nəfər olsun. Harada yazılıb ki, 150, yaxud 160 olmalıdır? 1990-cı ildə, kommunist rejimi vaxtında Azərbaycanda parlament 360 deputatdan ibarət seçilibdir. Bu 360 deputatdan ibarət parlamenti indi müxalifətdə olan adamlar zorla gətirib 50 nəfərə çatdırıblar. 50 nəfərlik parlament 1992-ci ildən indiyədək fəaliyyət göstərir. Nöqsanları kənara qoysaq, elə bu parlament də çox iş görübdür. İndi necə ola bilər ki, 50 nəfərlik parlamentlə biz 1992-ci ildən 1995-ci ilin sonunadək işləyirik, amma deyirlər ki, 125 nəfərlik parlament azdır, gəlin bunu ya 150, 145, yaxud 160 nəfərə çatdıraq. Biri istəyir 160 olsun, biri istəyir 145, 140 olsun. Yaxşı, bunun fərqi nədir? Yaxud bunların hansı əsasdır ki, 160 nəfər 125- dən daha da demokratikdir?

Bir də, axı, respublikamız o qədər də böyük deyil, o qədər vəsaitimiz yoxdur ki, 160, ya 170, 190 deputat seçilsin. Parlamentdə kimsə deyib ki, Ermənistanda parlamentə 190 deputat seçilib, biz niyə seçə bilmirik? Əgər siz Ermənistandan özünüzə, necə deyərlər, təcrübə götürmək istəyirsinizsə, gedin götürün. Ancaq axı, heç bunun da bir əsası yoxdur. Biz demirik ki, onlar bunu niyə ediblər.

Başqa bir prinsipial şey yoxdur. Nəyə görə bəyanat verirlər ki, bu, antidemokratikdir, yaxud da başqa bir qəzetdə yazılıb ki, bu, müxalifətin boğulmasıdır, nəyə görə? Parlamentdə bunu dəfələrlə deyiblər, mən yenə də deyirəm.

Dünən Milli Məclis siyasi partiyalarla əlaqədar çox gərəkli, dəyərli bir müzakirə apardı. Mən televiziya ilə əvvəldən axıradək ona baxdım, onu dinlədim. Hesab edirəm ki, vətəndaşlarımız da, respublikada yaşayan insanlar da bunu gördülər. Əgər kimsə görmədisə, yəqin görə bilər ki, bu partiyalar nədən ibarətdir və kimdən ibarətdir.

Siyasi partiyalar belə bir vəziyyətdə olduğu halda indi nə cür iddia etmək olar ki, partiyalara şərait yaratmaq üçün deputatların 50 faizi proporsional sistem üzrə seçilsin? İkincisi, hər bir partiya majoritar sistem üzrə istədiyi dairədən öz namizədini verib keçirə bilər. Əgər bu partiyanın doğrudan da nüfuzu varsa, həmin partiya hansı dairədən istəyir, getsin öz namizədini versin və oradan da keçirsin. Buna kim mane olur? Adi bir adam gedib bir dairədən majoritar sistem üzrə seçilmək istəyir, bu hüququ alıb və seçiləcəkdir. Bəs nə üçün partiyaya mənsub olan adam gedib oradan seçilə bilməz, nə üçün? Ona görə ki, o, partiyaya mənsubdur? Milli Məclisdə bu rəqəmləri gətirdilər ki, respublikamızda 4 milyon 300 minə yaxın seçici var, ancaq dedilər ki, partiyaların üzvlərinin sayı cəmi 410 min nəfərdir. Dünənki müzakirələrdən mən belə başa düşdüm ki, bu 410 minin özü də çox böyük şübhə altındadır. Əgər bir çox partiyalar min nəfər adamın siyahısını gətirib qeydiyyata verə bilməyiblərsə bu haradan 410 min ola bilər?

Məsələn, bu qanunun müzakirəsində çox fəal iştirak edən Etibar Məmmədovla – onun təkliflərinin bir qismi bu qanunda öz əksini tapıb və bu, çox yaxşıdır – bir-iki dəfə görüşmüşəm və mənimlə söhbət zamanı o deyib ki, gəlin, bütün partiyaları seçkilərə buraxmayaq, seçkilərə o partiyalar buraxılsın ki, onların respublika rayonlarının yarısından çoxunda nümayəndəlikləri var. Çünki onda onlar ümummilli partiya olacaqlar, əgər nümayəndəlikləri yoxdursa, ümummilli partiya olmayacaqlar. Mən bununla razı deyiləm. Etibar Məmmədov bunu nə əsasda irəli sürür, mən başa düşmürəm. Necə yəni yarısından çoxu, yarısından azı? Bəlkə başqası durub deyər ki, 40 faizindən çoxu, ya 40 faizindən azı; o birisi deyər ki, 60 faizindən çoxu, yaxud 60 faizindən azı; bir başqası da deyər ki, nə üçün, mən partiyanı yaratmışam, bəlkə də mənim partiyamın rayonların bir neçəsində təmsilçisi yoxdur, amma bu o demək deyil ki, mənim partiyam yoxdur.

Bu təklifin özü elə antidemokratik bir təklifdir. Tamamilə antidemokratik təklifdir. Bu, iradi bir təklifdir. "Belə istəyirəm, qoy belə olsun". Nəyə görə? Çünki Etibar Məmmədov belə hesab edir ki, respublikanın rayonlarının ya hamısında, ya da yarısından çoxunda onun partiyasının nümayəndələri var. Amma bəziləri deyir ki, respublikanın rayonlarının yarısından azında, yaxud da ki, çoxunda yoxdur. Ona görə də onun partiyası yaxşı şərait alacaq, o biri partiyalar isə yox. Onda axı, o biri partiyaların hüquqları tapdalanır. Bunu nə cür qəbul etmək olar? Yaxşı olar ki, hər bir partiya – rayonların hamısında, azında və yaxud çoxunda nümayəndəsi varsa, əgər bu qanun çərçivəsində həqiqətən partiyadırsa, qoy seçkilərdə iştirak etsin.

Mən deyə bilərəm ki, bundan savayı başqa bir şey görmədim ki, müxalifət tərəfindən təklif edilsin və o, qəbul olunmasın. Hər halda Rəsul Quliyev də mənə məlumatlar verirdi, sonra mən çalışırdım ki, parlamentin bu sahədəki müzakirələrinə televiziya vasitəsilə baxam.

Əgər müxalifətin təklifləri məhz bundan ibarətdirsə ki, deputatların 50 faizi, ya 20 faizi, yaxud nə qədəri proporsional sistem üzrə seçilsin və başqa bir şey deyilsə, buna görə bütün qanunu – mən hesab edirəm ki, çox dəyərli bir qanunu, Azərbaycan Respublikasının tarixində ilk dəfə qəbul olunan demokratik bir sənədi bu cür hörmətdən salmaq, yaxud ona ləkə yaxmaq, onun haqqında belə sözlər demək ədalətsizlikdir. Ümumiyyətlə, belə ədalətsiz ifadələrdən əl çəkmək lazımdır.

Bir daha deyirəm, mən hesab edirəm ki, qəbul olunmuş qanun dünya demokratiyası prinsiplərinə uyğun bir qanundur, inkişaf etmiş demokratik dövlətlərin həyata keçirdikləri seçki sistemlərinə uyğun bir qanundur. Bu qanun Azərbaycanda demokratiyanın inkişaf etməsinə, irəliyə getməsinə çox kömək edəcəkdir və çox böyük yollar açacaqdır. Sadəcə, lazımdır ki, hər bir vətəndaş, hər bir kəs, hər bir partiya parlament seçkilərində iştirak etmək istəyirsə, bu qanuna riayət etsin və öz fəaliyyətini bu qanun çərçivəsində göstərsin. Biz demokratiyanı bu yolla daha da inkişaf etdirəcəyik.

İndi qanun qəbul olunubdur və qarşımızda duran vəzifə bu qanunun həyata keçirilməsidir. Qarşımızda çox böyük iş durur. Çünki bu qanunun qəbul edilməsi nə qədər ağır, çətin idisə, onun həyata keçirilməsi, yəni parlamentə seçkilərin keçirilməsi ondan qat-qat çətindir, ağırdır.

Noyabrın 12-də parlamentə seçkilər keçirilməlidir. Qanunda bütün tədbirlərin hər birinin vaxtı, müddəti, qaydası öz əksini tapıbdır. Hamı çalışmalıdır ki, bu qanunun bütün müddəaları vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilsin. Qanunun həyata keçirilməsini Mərkəzi seçki komissiyası edəcəkdir. Mərkəzi seçki komissiyasının sədri Cəfər Vəliyev seçilibdir. Güman edirəm ki, Milli Məclisin qarşıdakı iclasında Mərkəzi seçki komissiyasının üzvləri də seçiləcəkdir. Mərkəzi seçki komissiyası artıq işə başlamalıdır və hesab edirəm ki, Cəfər Vəliyev işə başlayıbdır.

Eyni zamanda yerli icra hakimiyyəti orqanları, ümumiyyətlə icra orqanlarının hamısı bu işə qoşulmalıdır və Mərkəzi seçki komissiyasına kömək etməlidirlər. Milli Məclis, Mərkəzi seçki komissiyası, icra orqanları birlikdə bu qanunun həyata keçirilməsini təmin etməlidirlər.

Biz istəyirik ki, müstəqil Azərbaycan dövlətinin demokratik parlamentini yaradaq. Hər bir yeni seçkiyə gedəndə, şübhəsiz ki, həm bu seçkidə iştirak etmək istəyən adam, partiya, həm də dövlət öz platformasını müəyyən edir. Biz seçkilərə nə ilə, hansı platforma ilə gedirik? Müstəqil Azərbaycan Respublikası dövlətinin bu barədə platforması aydındır. Biz dövlət quruculuğunda strateji yolumuzu, məqsədlərimizi dəfələrlə bəyan etmişik. Mən bu gün bir daha demək istəyirəm ki, bu seçkilərdə Azərbaycanın dövlətçiliyi mövqeyindən cıxış edən və seçkilərdə iştirak etmək istəyən partiyalar, ayrı-ayrı şəxslər dövlətimizin həyata keçirdiyi xətti əsas götürməlidirlər. Bu, nədən ibarətdir? Birinci növbədə, Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, xalqımızın milli azadlığın böyük bir sərvət kimi qəbul edib onu əbədi etməkdir. Bu, bizim məqsədimizdir, heç kəs bizi bu yoldan döndərə bilməz və bu yolla gedirik.

İndi müstəqil Azərbaycan dövlətinin qarşısında duran ən böyük vəzifələrdən biri respublikanın pozulmuş ərazi bütövlüyünü bərpa etməkdir. Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində respublikamızın ərazi bütövlüyü pozulub. Ərazimizin bir hissəsi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunubdur və o silahlı qüvvələrin işğalı altındadır. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının həyatında bu ən ağır, ən çətin və ən dözülməz bir haldır.

Hər bir dövlətin müstəqilliyini nümayiş. etdirən prinsiplərdən biri onun ərazi bütövlüyü, sərhədlərinin toxunulmazlığıdır. Respublikamızın ərazi bütövlüyü pozulub, ölkəmizin beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olan, beynəlxalq təşkilatların tanıdıqları sərhədləri, hüdudları pozulubdur. Respublikanın ərazi bütövlüyü bərpa olunmalıdır. Bilirsiniz ki, biz bu sahədə ardıcıl fəaliyyətdəyik, bütün vasitələrdən istifadə edirik və bundan sonra da istifadə edəcəyik. On beş aydır ki, atəş dayandırılıb, atışma yoxdur, güllə səsi, şəhidlər gəlmir. Şübhəsiz ki, bu, məsələnin həll olunması üçün bir vasitədir, şəraitdir. Biz çalışırıq ki, bu vasitədən, şəraitdən istifadə edək və bundan sonra da istifadə edəcəyik. Kim, hansı partiya Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin əbədi olmasının tərəfdarıdırsa, gərək o, bütün səylərini bu məsələnin həll olunmasına – yəni Azərbaycan torpaqlarının işğaldan azad olunmasına, ölkəmizin ərazi bütövlüyünün tamamilə təmin edilməsinə, sərhədlərinin toxunulmazlığının təmin olunmasına və işğal edilmiş torpaqlardan zorla çıxarılmış, qovulmuş bir milyona yaxın vətəndaşımızın öz yerinə-yurduna qayıtmasına yönəltməlidir. Bu, bizim siyasətimizin, dövlət quruculuğunda apardığımız işin əsas sahələrindən biridir. Demək, parlamentə seçilmək istəyən hər bir şəxs, seçkilərdə iştirak etmək istəyən hər bir partiya bu prinsipləri əsas götürməlidir.

Biz dünyəvi, hüquqi dövlət qururuq. İnsan hüquqlarını, hər bir vətəndaşın hüququnu qorumaq, insanlar üçün azadlıq, sərbəstlik yaratmaq, cəmiyyətimizin bütün sahələrində siyasi plüralizmə, insan, söz, vicdan azadlığına, eyni zamanda iqtisadiyyatda sərbəstliyə, təşəbbüskarlığa şərait yaratmaq, sərbəst iqtisadiyyat yolu ilə getmək yeni dövlət quruculuğunda, iqtisadiyyat sahəsində, cəmiyyətimizin formalaşmasında əsas prinsiplərdir. Biz bu yolla gedirik və Azərbaycan dövlətçiliyinə sadiq olan hər bir şəxs öz platformasını bu istiqamətdə müəyyən etməlidir və bu yolla getməlidir.

Bilirsiniz ki, bu sahədə artıq bir çox ciddi tədbirlər görülübdür. Aqrar sahədə islahatlar aparmaq üçün qanunlar qəbul olunub və onlar əməli surətdə həyata keçirilir. Ümumiyyətlə, mülkiyyətin formasını dəyişdirmək, şəxsi mülkiyyətə geniş yer vermək üçün özəlləşdirmə proqramı müzakirə edilib, qəbul olunubdur və bu yaxınlarda onun həyata keçirilməsinə başlanacaqdır. Bunlar çox böyük və ağır proseslərdir, asan işlər deyil. Bunlar Azərbaycanda, respublikamızda on illərlə yaranmış iqtisadiyyat formalarının, ümumiyyətlə insanların iqtisadiyyatla davranış formalarının tamamilə dəyişdirilməsidir, cəmiyyətimizdə yeni bir ab-havanın yaranmasıdır. Bu, böyük bir keçid dövrüdür. Bu dövrün böyük problemləri, çətinlikləri vardır. Keçid dövrünü biz hamımız bir yerdə keçməliyik. Dövlət tərəfindən bunun üçün lazımi tədbirlər görülübdür və bundan sonra da görüləcəkdir. Şübhəsiz ki, bu parlament seçkiləri ərəfəsində, seçki kampaniyası zamanı bizim bu prinsiplər insanlara çatdırılmalı, bildirilməlidir. Bildirilməlidir ki, biz bu prinsiplərdən dönməyəcəyik və öz həyatımızı bu prinsiplər əsasında quracağıq, iqtisadiyyatımızı bu prinsiplər əsasında inkişaf etdirəcəyik.

Bunların hamısını təmin etmək üçün respublikamızın daxilində ictimai-siyasi sabitlik lazımdır. Bilirsiniz ki, Azərbaycanda son 5-6 ildə ictimai-siyasi sabitlik həddindən artıq pozulubdur. Demək, kim Azərbaycanı dirçəlib, qalxıb, ayaq üstündə möhkəm duran müstəqil dövlət kimi görmək istəyirsə, o, seçkiqabağı kampaniyada, seçkilər zamanı bütün səylərini bu yola həsr etməlidir ki, sabitlik, insanlar arasında sağlam münasibət yaransın, ayrı-ayrı qrupların qarşıdurması aradan götürülsün, ümumi vətəndaş birliyi, həmrəyliyi yaransın.

Bizim xarici siyasətimiz məlumdur, görülən işlər də göz qabağındadır. Xarici siyasətimizin birinci, ən əsas, fundamental məqsədi Azərbaycanın müstəqilliyini hər yerdə təmin etmək və onun müstəqilliyinə toxunan heç; bir şeyə yol verməməkdir. Siz görürsünüz ki, bu iki il müddətində başqa dövlətlərlə saxladığımız bütün əlaqələr, imzalanan sazişlər, müqavilələr, protokollar, apardığımız müzakirələr, keçirdiyimiz görüşlər yalnız və yalnız Azərbaycanın bir müstəqil dövlət kimi tanınmasına və bu müstəqilliyin daimi olmasına yönəldilibdir.

Bunun üçün son iki il müddətində çox işlər görülübdür. Dünyanın bir çox dövlətləri ilə bilavasitə əlaqələr qurulubdur. Böyük dövlətlərin başçıları ilə şəxsi görüşlər keçirilibdir, danışıqlar aparılıbdır. Çox dəyərli sənədlər imzalanıbdır. Bunlar hamısı Azərbaycanın müstəqilliyini hər gün, hər saat, hər dəqiqə təsdiq edən faktlardır.

Azərbaycan dünyanın bütün beynəlxalq təşkilatlarında təmsil olunubdur. Nəinki təmsil olunub, həm də bu qısa müddətdə dünyanın ən böyük və ən mötəbər beynəlxalq təşkilatlarında öz sözünü deyibdir. Birləşmiş Millətlər təşkilatının Baş Məclisində Azərbaycanın dövlət başçısı Azərbaycanın sözünü deyibdir. ATƏT-in üzvü olan ölkələrin dövlət başçılarının görüşündə Azərbaycanın dövlət başçısı iştirak edib və Azərbaycanın sözlərini çatdırıbdır. İslam Konfransı Təşkilatında Azərbaycan öz sözünü deyibdir, həmin təşkilatın toplantısında, eləcə də bayaq dediyim təşkilatların toplantılarında lazımi bəyanatların, sənədlərin qəbul edilməsinə nail olubdur.

Azərbaycan Müstəqil Dövlətlər Birliyinə daxil olubdur və burada özünəməxsus yer tutur, bir tərəfdən öz müstəqilliyini qoruyub saxlayaraq, eyni zamanda MDB-nin bütün imkanlarından istifadə etməyə çalışır. Başqa beynəlxalq təşkilatlarda, məsələn, Qara dəniz hövzəsi ölkələrinin iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatında, onun parlament assambleyasında, MDB-nin parlamentlərarası assambleyasında, ATƏT-in parlament assambleyasında Azərbaycan iştirak. edib, yerini tutub və öz mövqelərini bildiribdir.

Biz çalışmışıq və çalışırıq ki, qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələri yaradaq, inkişaf etdirək, bu əlaqələr bütün sahələri əhatə etsin. Buna da nail ola bilmişik. Rusiya, Türkiyə, İran ilə, Gürcüstanla çox normal əlaqələrimiz var. Doğrudur, bəzi qüvvələr çalışırlar ki, ayrı-ayrı təxribatlarla bu əlaqələri müəyyən qədər ləkələsinlər. Amma bunlar əhəmiyyətsiz şeylərdir.

NATO-nun proqramına qoşulmuşuq və imza atmışıq, biz onun iştirakçısıyıq. Avropa Birliyinin iqtisadi komissiyası ilə sıx əlaqə qurmuşuq, əməkdaşlıq edirik və onların yardımından istifadə edirik. İqtisadiyyatımızda apardığımız böyük islahatlar nəticəsində, iqtisadiyyatın sərbəstləşdirilməsi nəticəsində Ümumdünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə, dünyanın başqa maliyyə mərkəzləri ilə əməkdaşlıq edirik. Artıq bu ölkələr, bu beynəlxalq təşkilatlar Azərbaycanda demokratiyanın inkişafına, dövlət quruculuğu prosesinə kömək etmək üçün lazımi tədbirlər görür, vəsait ayırır, kreditlər verirlər. Bunlar hamısı onu göstərir ki, respublikamız özü seçdiyi yolla gedərək, müstəqilliyini hər gün, hər dəqiqə möhkəmləndirərək, eyni zamanda dünya birliyində öz yerini tutubdur.

Biz respublikamızı dünya iqtisadiyyatına açmışıq. Məsələn, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda olan neft yataqlarının dünyanın iri şirkətləri ilə müştərək işlənməsi haqqında keçən il sentyabrın 20-də Bakıda imzalanmış böyük neft müqaviləsi artıq dünyada məşhur müqavilələrdən biridir. Bu, sadəcə kağız deyil. Biz 1995-ci ilin yarısını keçmişik və mən sizə deyə bilərəm ki, bu il üçün konsorsium tərəfindən nəzərdə tutulmuş işlərin hamısı müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir, ayrılmış vəsaitdən istifadə olunur. Yəni müqavilə kağızda deyil, əməli icradadır, müqavilə işləyir.

Ancaq, təkcə bu müqavilə deyil. Biz bütün dünyaya bəyan etmişik, dünyanın bir çox böyük şirkətləri – neft şirkətləri və başqa şirkətlər Azərbaycanın təbii sərvətlərinə, iqtisadi potensialına maraq göstərirlər, gəlirlər, əlaqələr yaratmaq istəyirlər. Bu proses gedir. Bunlar xarici iqtisadi əlaqələrimizin nə qədər geniş, nə qədər ardıcıl inkişaf etdiyini sübut edən faktlardır.

Həm daxili vəziyyətimizdə, həm də xarici siyasətimizdə əldə etdiyimiz istər nailiyyətlərlə, istərsə də bu prinsiplərlə biz seçkilərə gedirik. İndi belə olan halda mən istəyirəm öyrənim, müxalifətdə olan bu qüvvələr seçkilərə hansı prinsiplərlə getmək istəyirlər? Əgər bu prinsiplər onlar üçün də eyni prinsiplərdirsə, onda bu müxalifətin müxalifətdə olmasının səbəbi nədən ibarətdir? Bəzi qüvvələr, müxalifətdə duran qüvvələr narahatdır ki, ola bilər, Azərbaycanın müstəqilliyinə zərər gəlsin. Hesab edirlər ki, guya onlar Azərbaycanın müstəqilliyini indi ona rəhbərlik edən adamlardan çox istəyirlər. Ancaq həyat göstərdi, keçmiş zaman göstərdi ki, onlar səhv fikirdədirlər. Bəziləri, həmin bu müxalifətdə duranlar hesab edirlər ki, Azərbaycanda demokratiyanın daşıyıcıları yalnız onlardır və başqaları demokratiya yolu ilə gedə bilməzlər. Həyat göstərdi və qəbul olunan qanunlar, həyata keçirilən tədbirlər də onu göstərir ki, xeyr, həqiqi demokratiyanı elə biz həyata keçiririk. Azərbaycanda həqiqi demokratik prinsipləri biz möhkəmləndiririk. Bu, bizim üzərimizə düşübdür.

Azərbaycanın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq asan bir iş deyil, bunu bilməlisiniz. Yəqin, mətbuatda az-çox verilən məlumatlardan da bilirsiniz ki, Azərbaycana nə qədər təzyiqlər olur, Azərbaycanı nə qədər sıxmaq istəyirlər, Azərbaycana qarşı nə qədər məhdudiyyətlər qoyulur. Elə həmin neft müqaviləsinin imzalanması böyük cəsarət tələb edirdi və onun imzalanmasından sonra Azərbaycanın başına gələn işlər, bəlalar sizin gözünüzün qabağındadır, xalqın gözünün qabağındadır. Müxalifətdə duran adamların, qüvvələrin də gözünün qabağındadır. Ancaq bunların heç birisi bizi, Azərbaycan prezidenti kimi şəxsən məni nə qorxutdu, nə də çəkindirdi. Müstəqillik yolu ilə getmişik, gedirik. O qədər də ağılsız adam deyilik ki, müstəqillik yolu ilə gedəndə qarşımıza nə kimi çətinliklər çıxacağını, nə kimi fəlakətlərlə qarşılaşacağımızı bilməyək. Bunu mən həmişə görmüşəm və bu gün də görürəm.

Ancaq bunların heç birisi bizi müstəqillik yolundan çəkindirmir. Bir var bu müstəqilliyi əməli surətdə, dövlət başında duraraq həyata keçirmək və bütün təzyiqlərin hamısına sinə gərmək, bir də var ki, kənarda durub, küçədə "müstəqillik, müstəqillik" deyə qışqırıb heç bir şey etməmək və ona-buna da qara yaxmaq. Əgər bütün müxalifət qüvvələrinin məqsədi Azərbaycanın müstəqilliyidirsə, böyük təzyiqlərlə rastlaşmağımıza baxmayaraq, biz bunu təmin edirik. Dəfələrlə demişəm ki, müstəqillik bizim üçün əbədidir. Əgər müxalifətdə duran qüvvələr özlərini doğrudan da demokratik qüvvələr və demokratiyanın daşıyıcıları hesab edirlərsə, biz demokratiyanı sözdə yox, əməli surətdə həyata keçiririk. Belədirsə, nə üçün gərək aramızda müxalifət – hakimiyyət münasibətləri olsun? Demək, belə çıxır ki, prinsipial məsələlərdə müxalifət ilə hakimiyyətdə olan qüvvələr arasında fərq yoxdur. Onda bu müxalifətin məqsədi nədir? Yalnız hakimiyyətə gəlmək, vəzifəyə gəlmək! Ancaq bir ölçüb-biçmək lazımdır ki, sən hakimiyyətə gələndən sonra bu yükü daşıya biləcəksən, yoxsa daşıya bilməyəcəksən? Bu ağırlığı çiynində apara biləcəksən, ya bilməyəcəksən? Bunu bacara biləcəksən, ya bacara bilməyəcəksən? Təcrübə də, tarix də göstərdi ki, bəziləri, o hayqırıb-qışqıranlar hakimiyyətə gələndən sonra bu yükü apara bilmədilər.

Ona görə də mən bu sözlərimlə heç də Azərbaycanda müxalifəti ləğv etmək və ya məhv etmək fikrində deyiləm. Əksinə, hər bir demokratik cəmiyyətdə, şübhəsiz ki, müxalifət olmalıdır. Amma müxalifətin hakimiyyətə qarşı, iqtidara qarşı prinsipləri nədən ibarət olmalıdır – bunu anlatmaq lazımdır. Əgər bu prinsiplərdə doğrudan da müxtəliflik varsa, gedib dursun müxalifətdə, çünki bu prinsiplərlə razı deyil. Ancaq bunlar hamısı sadəcə olaraq, nəyin bahasına olursa-olsun hakimiyyətə gəlməkdən, vəzifə tutmaqdan ötrüdürsə, bu, şübhəsiz ki, sağlam müxalifət hesab edilə bilməz.

Ona görə də mən bir prezident kimi, üzərinə böyük bir məsuliyyət götürmüş şəxs kimi, dünən bu qanunu imzalayarkən onun tam həyata keçirilməsini arzu edən bir şəxs kimi istəyirəm ki, bizim cəmiyyətimiz sağlam cəmiyyət olsun, həqiqi demokratik cəmiyyət olsun və cəmiyyətimizdə sağlam müxalifət olsun, siyasi müxalifət olsun. Həmin siyasi müxalifət də iqtidarın siyasətində və ya onun əməli fəaliyyətindən fərqli olan öz prinsiplərini bəyan etsin ki, bax, buna görə mən müxalifətdəyəm, bu səbəblərə görə müxalifətdəyəm, bunları tələb edirəm, istəyirəm bunlar həyata keçirilsin. Əgər cəmiyyətin, ölkənin, xalqın xeyrinə olarsa, müxalifətdə duraraq bəzən öz fikirlərini həyata keçirə bilərlər.

Ancaq təəssüf ki, Azərbaycanda müxalifətin yaranması, inkişaf etməsi, ümumiyyətlə, cəmiyyətin formalaşması tariximizin çox ağır, faciəli bir səhifəsinə çevrilmişdir. Təsəvvür edin, beş il bundan qabaq, 1990- cı ildə Azərbaycanda parlament seçkiləri keçirildi, – o vaxt Ali Sovet deyirdilər, – kommunist rejimi dövründə seçildi. İndi biz həmin parlamentlə işləyirik. Düzdür, o parlament müəyyən qədər modernləşdirilmişdir, ancaq həmin parlamentlə işləyirik. Beş il keçib, bu parlamentin səlahiyyət vaxtı bitir. Biz tamamilə vaxtında, heç bir şeyi pozmadan yeni parlament seçkiləri təyin etmişik.

Bu beş il müddətində Azərbaycanın həyatında nələr baş veribdir, neçə dəfə dövlət hakimiyyəti dəyişibdir, neçə dəfə Azərbaycan vətəndaş müharibəsinə qoşulubdur, vətəndaş müharibəsi baş veribdir, yaxud da ki, böyük bir fəlakət, uçurum qarşısında olubdur və bu uçurumdan qurtarıbdır. Görün neçə dəfə!

1992-ci ildə hakimiyyət bir dəfə dəyişilib. Ondan üç ay sonra yenidən hakimiyyətin dəyişilməsinə cəhd olubdur, hakimiyyət dəyişibdir, yeni qüvvələr, Xalq Cəbhəsi hakimiyyətə gəlibdir. Bir il hakimiyyəti saxlaya biliblər. 1993-cü ilin iyun ayında o hakimiyyəti devirmək istəyən qüvvələr onu deviriblər. Bunu açıq demək lazımdır. Amma iş, bu hakimiyyətin devrilməsində deyildi, Azərbaycan artıq o vaxt parçalanmışdı, dağılmışdı və vətəndaş müharibəsi başlanmışdı. Onda həmin qüvvələr məhv oldular, çəkildilər, qaçdılar. Biri istefa verib qaçdı, indiyə qədər heç bilmirik haradadır. Biri qaçdı, kənddə yaşayır. O biriləri istefa verib çıxıb getdilər, indi dönüb təzədən müxalifət olublar, yenidən hakimiyyətə gəlmək istəyirlər. Yaxşı, hakimiyyətə gəlmişdiniz, əgər bacarırdınızsa əlinizdə saxlayaydınız, kim sizə mane olurdu? Əgər bacarmadınızsa, onda çəkilin, durun kənarda. bir il, iki il, üç. il təcrübə toplayın. Ondan sonra bəlkə bir də gücünüzü sınayarsınız, bəlkə hakimiyyətə keçə bilərsiniz.

Ancaq bundan sonra gedən bütün bu proseslərdə respublikada müxalifətdə olan qüvvələrin hamısı, bir- birinə zidd olan qüvvələrin hamısı birləşdi. Keçən ilin oktyabrında dövlət çevrilişinə cəhd oldu, onun qarşısı alındı. Bu ilin mart ayında dövlət çevrilişinə cəhd göstərildi, onun da qarşısı alındı. Sonra dövlət çevrilişinə cəhdlər baş vermədi, terrora keçdilər, körpünü partlatmaq istədilər, yaxşı ki, vaxtında qarşısı alındı. Bir neçə gün bundan qabaq yeni bir çevriliş, etmək istəyən dəstə – hərbçilərdən, generallardan ibarət dəstə meydana çıxıb, onların bir neçəsi həbs olunubdur.

Azərbaycanı nə qədər dağıtmaq olar? Axı, bu insanlar başa düşməlidirlər ki, Azərbaycan onsuz da bütün dünyada ən bədbəxt bir vəziyyətə düşmüş respublikadır. Ermənistan yeddi il bundan qabaq ona hərbi təcavüz. edibdir. Azərbaycanın rəhbərlərinin başsızlığı nəticəsində, torpaqlarımızın 20 faizi əldən gedibdir, bir milyon adam qaçqındır, bunları bir yana çıxarmaq lazımdır. Amma iki aydan bir dövlət çevrilişi edib, silah işlədib nəyəsə nail olmaq istəyirlər. Bundan da böyük cinayət, xalqa bundan da böyük xəyanət ola bilərmi?

Təsəvvür edin, bunların hamısı bir-biri ilə bağlıdır. 1993-cü ilin iyun ayında hakimiyyətdə olan qüvvələr nə üçün dövləti qoruyub saxlaya bilmədilər? Mən onlardan soruşuram, nə üçün? Həm keçmiş prezidentdən soruşuram, həm parlamentin keçmiş sədri İsa Qəmbərovdan soruşuram, həm keçmiş baş nazir Pənah Hüseynovdan soruşuram, həm də o birilərdən soruşuram: Nə üçün onlar bu dövləti saxlaya bilmədilər? Nə üçün Surət kimi yaramaz bir adam Rəhim Qazıyevlə və başqası ilə birlikdə gəlib hakimiyyəti ələ ala bildi? Nə üçün? Ona görə ki, onlar bir il müddətində bacarıqsızlıqlarını nümayiş etdirdilər, fəaliyyətsizliklərini nümayiş etdirdilər, iradəsizliklərini nümayiş etdirdilər. Nəticədə də onları müdafiə edən olmadı. Nə cür ola bilərdi ki, Surət kimi bir quldur başına dəstə yığıb Gəncədən bu yana rayonları tuta-tuta gəlib çıxsın buraya? Əgər dövlət dövlət idisə, bu nə cür ola bilərdi?

Bu cinayətlər ona görə baş verir ki, cinayət edən adamların hamısı vaxtilə bir yerdə olublar, sonra bir- birindən ayrılıblar, bir-biri ilə ədavət aparmağa, mübarizə aparmağa, bir-birini yıxmağa başlayıblar. Bütün bu cinayətlərin başında duran adamlardan biri Rəhim Qazıyevdir, 1990-cı ildən indiyə qədər bütün cinayətlərin başında duran Rəhim Qazıyevdir, Mütəllibovla birlikdə. Mən istintaq materiallarını açmaq istəmirəm. Bir terrorçu həbs olunubdur, ifadə verib ki, hələ 1990-cı ildə Mütəllibovun göstərişi ilə, Mütəllibovun əlaltılarından olan başqa bir yaramaz adamla birlikdə Moskvaya gedibdir. Yaramaz bir adamdır, terrorçudur, heç bir vəzifəsi də yoxdur. Gedib "Lefortovo" həbsxanasında Rəhim Qazıyevlə, Etibar Məmmədovla, sonra Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi sədrinin birinci müavini ilə, başqaları ilə görüşüb. Sonra gəlib burada terrorçuluq edib, böyük bir adam öldürüb, başqalarını öldürübdür. İndi ələ keçib, hamısı ifşa olunur.

Bir neçə gün öncə "Moskovski komsomolets" qəzetində böyük bir məqalə çıxıbdır. Tövsiyə edərdim ki, onunla tanış olasınız. Məqalənin adı belədir: "Çernomırdini kim öldürmək istəyir?" Lakin məqalənin yarıdan çoxu Azərbaycana həsr olunubdur. Bu qəzet Azərbaycan barədə o qədər də müsbət məqalələr dərc edən qəzet deyil. Ancaq görünür, doğrudan da siyasi plüralizm var və bu qəzetdə indi kim nə istəyirsə, onu da dərc edir. Məqalənin müəllifi də çox maraqlı məqalə dərc etdirmişdir. Buradan açıqca görünür ki, Rəhim Qazıyev hansı ölkənin hansı kəşfiyyat orqanı ilə nə vaxtdan bağlıdır və onların göstərişləri ilə nələr edibdir. Surət Hüseynov hansı ölkənin hansı kəşfiyyat orqanı ilə bağlıdır və onlarla əlaqədə nələr edibdir, narkomafiya ilə nə qədər işlər görübdür, burada nə cür təxribatlar ediblər. Bunlar hamısı məqalədə yazılıbdır. Şübhəsiz ki, hər bir məqaləni tam əsaslı sənəd hesab etmək olmaz. Mən də hesab etmirəm ki, bu məqalə əsaslı sənəddir. Ancaq məndə olan sübutlu sənədlərlə bunu tutuşduranda görürəm ki, tamamilə eynidir.

Azərbaycanın başına bu bəlaları gətirənlər bunlardır – Mütəllibovdur, Rəhim Qazıyevdir, Surət Hüseynovdur. Bunlar 1990-cı ildə Azərbaycan bu bəlaya saldılar. 90-cı ilin yanvarında bu faciə baş verdi. Faciənin qarşısını almaq əvəzinə, ondan istifadə etdilər, hakimiyyətə gəldilər.

Sonrakı dövrlərdə və nəhayət, 1993-cü ilin iyununda Azərbaycanda baş vermiş hadisələrin bir çoxu indi artıq açılır. Sizə demək istəyirəm ki, son vaxtlar hüquq-mühafizə orqanları yaxşı işləyirlər. Onların işdə zəif olmasını, səhvlər buraxmasını, nöqsanların çox olmasını dəfələrlə qeyd etmişəm. Bilirsiniz ki, mənim burada işlədiyim müddətdə hüquq-mühafizə orqanları rəhbərlərinin də, demək olar, hamısı dəyişilibdir, təyin etdiyim təkcə bir adamı kənar edib yerinə başqasını qoymuşam. Ancaq yeni təyin olunanlar da o qədər yaxşı fəaliyyət göstərmirdilər. Lakin məmnuniyyət hissi ilə qeyd etmək istəyirəm ki, son vaxtlar onların fəaliyyəti çox güclənib və bunun nəticəsində də artıq bir çox cinayətlərin üstü açılır. Mən müsbət cəhətdən Daxili İşlər Nazirliyinin, əməliyyat işlərinin aparılmasında Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin, Xüsusi İdarənin, bu işlərin istintaqının sürətlə və peşəkar səviyyədə aparılmasında baş prokurorluğunun və Respublika Prokurorluğunun fəaliyyətini qeyd etmək istəyirəm.

Ümumiyyətlə, indi bizim hüquq-mühafizə orqanları – Daxili İşlər Nazirliyi, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi, Xüsusi İdarə və Respublika Prokurorluğu birlikdə çox ahəngdar işləyirlər və yaxşı da nəticələr əldə etmişlər. Bu nəticələrin bəziləri mətbuatdan məlumdur. Məsələn, dövləti cinayət etmiş şəxslərin keçən il sentyabrın 21-də Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin təcridxanasından qaçırılmasını götürək. Məlum idi ki, onlar öz-özünə qaça bilməzdilər. Aydın idi ki, bu, hansısa bir xarici qüvvənin fəaliyyəti nəticəsində baş vermişdi. Amma təəssüf ki, biz bunu vaxtında arayıb tapa bilmirdik. İndi çox şeylər açılır. İpin ucu nəinki artıq tapılıb, həm də çox şeylərin üstü açılıbdır. Həmin təcridxanadan qaçmış və sonra bəyanatlar vermiş Əlikram Hümbətov yaxalanıbdır. Onu oradan qaçıran şəxs, istintaq təcridxanası rəisinin növbətçi köməkçisi tutulubdur. Lənkəranda, burada, Bakıda onlara havadarlıq edənlər – Rəhim Qazıyevin qardaşları, qohum-əqrəbaları, yaxud Lənkəranda "Talış-Muğan Respublikası" yaratmaq istəyənlər və başqaları həbs olunublar. Məhz bu işlə əlaqədar 40 nəfər həbs edilmişdir. Bu adamlar ifadələr verirlər. Mən bu ifadələri açmaq istəmirəm, çünki həmin işin necə təşkil olunduğu aydındır.

Nəriman İmranov, Surət Hüseynov bu məsələni əvvəldən təşkil ediblər. Oktyabrın əvvəlində XTPD- çilərin Respublika Prokurorluğunu tutması, yaxud da sonra bu hadisələrin baş verməsi təsadüfi deyildi. Bunu biz əvvəllər də bilirdik, təhlil də vardı, bir çox sübutlarımız da vardı. Amma indi əldə olunan sübutlar çox canlı, çox kəsərli sübutlardır. Bu sübutlardan heç kim heç yana çıxa bilməyəcəkdir ki, bu çevrilişə hazırlıq 1994-cü ilin mayından başlanmışdır. Nəhayət, artıq avqust ayından bu məsələnin qurulması, onların oradan qaçırılması və ondan sonra dövlət çevrilişinin həyata keçirilməsi planları hazırlanıbdır. Bu planları Nəriman İmranov, Surət Hüseynov və şübhəsiz ki, onların Moskvada oturan havadarları – Mutəllibov və başqaları birlikdə hazırlamışlar.

İndi bunların üstü açılmışdır, həbs olunmuş adamlar ifadələr verirlər ki, nə cür olub, necə qaçıblar, harada olublar. İndi sizə deyə bilərəm ki, hətta onlar qaçandan sonra Bakıda gizlənirlərmiş, heç yerə getməmişdilər. Gözləyirmişlər ki, çevriliş olacaq, onlar hakimiyyətə gələcək, qayıdıb öz yerlərini, vəzifələrini tutacaqlar, hətta ondan da yuxarı vəzifələr tutacaqlar. Məhz oktyabrın 5-6-dan beş-altı gün keçəndən sonra onların bir hissəsini Lənkərana, bir, hissəsini isə Rusiyaya, Moskvaya, başqa yerlərə göndəriblər. İndi bunların hamısının üstü açılmışdır.

Amma bununla qurtarsaydı, deyərdik, bəli, bir cəhd etdilər, çevriliş baş tutmadı, geriyə çəkildilər. Lakin sonradan hamısı toplaşdı. Dünən bizim hüquq-mühafizə orqanlarının rəhbərləri, baş prokuror Eldar Həsənov da çox ədalətli dedilər ki, həmin adamlar bir yerə toplaşdılar Rövşən Cavadov, Mahir Cavadov XTPD- dən böyük bir qüvvə yaradaraq Azərbaycanda dövləti dağıtmağa çalışdılar. Hamısı birləşdi, Mütəllibov da, Rəhim Qazıyev də, Xalq Cəbhəsi də, Əbülfəz Elçibəy də, Müsavat Partiyası, Boz Qurd Partiyası da birləşdi. Yaxşı, əgər siz əqidə sahibisinizsə, nə cür ola bilər ki, dünənki düşməninlə, Azərbaycan dağıdanlarla birləşirsən? Demək, əqidən yoxdur! Məqsəd nəyin bahasına olur-olsun gəlib yenə də hakimiyyətdə bir yer tutmaqdır. Burada başqa bır məqsəd, başqa bir niyyət yoxdur.

Bunun da qarşısını aldıq. İndi orda-burda hərə bir söz deyir. Ancaq bunlar hamısı faktdır. Bundan sonra biz bir neçə dəfə siqnallar almış, yoxlamışıq ki, Mahir Cavadov qaçıb gah Ukraynada, gah Moskvada, gah da başqa ölkədə gizlənibdir, adamları orda-burda işləyirlər ki, körpünü partlatsınlar. Çünki gördülər ki, daha silahlı dəstə toplamaq mümkün deyil. Rəhim Qazıyev burada vərəqələr yaymışdı, öz çıxışlarını videokassetlərə yazdırıb paylamışdı. Burada da bəzi adamlar ona həvəslə qulaq asırdılar: "biz buradayıq, nə bilim, iki milyon adamımız var, bunu edəcəyik, onu edəcəyik" və s. Moskvada Surət Hüseynovla Mütəllibov bəyanat verdilər ki, "Vətəndaş birliyi" yaratmışıq. Mütəllibov başqa bir bəyanat verdi ki, mən Azərbaycandakı "Narazılar partiyası"nın rəhbəriyəm. Gör özünü hansı səviyyəyə gətirib çıxarmışdır. Demək, özünün əqidəsi yoxdur, kim bu hakimiyyətdən narazıdırsa, onunladır.

Bunlar hamısı, birləşib mart hadisəsini törətdilər. Lakin baş tutmadı. Qaçıb dağıldılar. Yenə də birləşdilər. Ya emissarları bir-birinin yanına gedir, ya da şəxsən birləşirlər.

Yeni bir çevriliş cəhdi. Bu, nədən ibarət idi? Bu günlərdə bizə siqnallar gəldi. Aşkar elədik ki, general Vahid Musayev, general Şahin Musayev, general Rafiq Ağayev, bir neçə zabit yenə də Rəhim Qazıyevin, Mütəllibovun, Surət Hüseynovun göstərişi ilə hərbi hissələri ələ almaq, Azərbaycanda çevriliş etmək istəyirlərmiş. Bunların bir qismi həbs olunubdur, artıq bunu etiraf edirlər, ifadə verirlər ki, may ayından bu işləri görməyə başlayıblar.

İndi görün biz nə vəziyyətdə işləyirik. Sizə açıq deyə bilərəm ki, bizim günumüzün, şəxsən mənim günümün yarısı bu məsələlərin qarşısını almağa gedir. Şübhəsiz ki, bunlar hərtərəfli təxribat edirlər. Əgər onlar bir şeyə nail ola bilmirlərsə, bizim başımızı belə şeylərə qatmalarının özü də bir təxribatdır. Nə edək, axı, bu xalqı, milləti, dövləti bu canilərdən, cinayətkarlardan qorumaq lazımdır. Belələri indiyə qədər nə üçün yaşayıb? Nə üçün?

Dünən Milli Məclisin üzvləri cürbəcür təşkilatlar haqqında müzakirə aparırdılar. Belə hesab edirəm ki, Milli Məclisin üzvləri hamısına tamamilə düzgün qiymət verdilər, düzgün müzakirə gedirdi. Mən bunu tamamilə bəyənirəm. Ancaq gəlin danışaq. Rəhim Qazıyev Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin üzvü idi ya yox? Liderlərindən biri idi! Eyni zamanda başqalarına qulluq edirdi. Bəs Xalq Cəbhəsi hakimiyyətə gələndən sonra heç olmasa onu Müdafiə Nazirliyindən çıxaraydılar, qoymayaydılar dağıtsın. Mən o zaman Naxçıvanda yaşayırdım. İki gündən bir İsgəndər Həmidovla birlikdə televiziya ilə çıxış edərək ona-buna hədə-qorxu gəlirdilər. Eyni zamanda Rəhim Qazıyev kimlərə, nələrə xidmət eləyib, – məlumdur.

Əgər bu cür cinayətkarlara, xainlərə qarşı vaxtında prinsipial münasibət göstərilsəydi, respublika belə ağır vəziyyətə düşməzdi. Bu münasibət hakimiyyətdə olanlar tərəfindən göstərilməli idi. Əgər bunu bacarmırdılarsa, hakimiyyətə niyə gəlirdilər?

XTPD-ni götürün, bu, sadə bir şey deyil. Neçə illərdi ki, o, mütəşəkkil bir cinayətkar dəstəyə dönmüşdü. İstintaq gedir, Eldar Həsənov mənə bir neçə dəfə məruzə edib bildiribdir ki, XTPD-nin sağlam təbəqəsi həmin dəstənin başçılarına indi nifrət edir ki, bir çox adamları iradələrinin əksinə olaraq bu cinayətə qoşublar. Axı, bu XTPD xalqın, dövlətin, ictimaiyyətin gözünün qabağında yaranmış, inkişaf etmişdi. Xalq Cəbhəsinin hakimiyyəti vaxtında İsgəndər Həmidov Rövşən Cavadovu gətirib daxili işlər nazirinin müavini təyin etmişdi. Ola bilərdimi ki, bu cinayətkarı gətirib belə vəzifəyə qoyasan, əlinə bu qədər silah verəsən, bir belə imkan yaradasan. Özü də iddia ilə yaşayırdı. Mən buraya gələndən sonra daxili işlər naziri olmaq istəyirdi. Elə əvvəl də nazir olmaq istəmişdi. Əlinə bir belə silah, bu qədər imkan keçirəndən sonra, şübhəsiz ki, istədiyini edirdi.

Yaxud qardaşı Mahir Cavadovu götürək. Cinayətkardır, onların bütün ailəsi cinayətkardır. Mən keçən dəfə də dedim, onun qohum-əqrəbasından bəziləri narazılıq edirlər. Qoy özlərindən narazılıq etsinlər ki, onlar xalqa bu qədər böyük bədbəxtliklər gətirmişlər. Qoy onlar özləri-özlərini ittiham etsinlər. Mahir Cavadov camaatın gözü qabağında Azərbaycanı, Bakını dağıdırdı, bir adam ona bir söz demirdi. Axırda da belə oldu ki, bunlardan həm Rəhim Qazıyev istifadə elədi, həm də Moskvada oturan başqa adamlar istifadə elədilər.

Eyni zamanda Xalq Cəbhəsi istifadə elədi. Türkiyənin vətəndaşları Fərman Dəmirkol, Kənan istifadə elədilər. Fərman Dəmirkol kimdir? Onu İsa Qəmbərov gətirib Ali Sovetdə vəzifəyə qoymuşdur və uzun müddət burada işləmişdir. Təəssüflər olsun ki, bizim vaxtımızda da vəzifədə olubdur. Bu məsələ meydana çıxana qədər nədənsə, Ali Sovetin aparatı da buna fikir verməmişdir. Eyni zamanda o, Türkiyənin hansısa təşkilatından məvacib alırdı. Ali Sovetdən məvacib alırdı və burada da çevrilişin hazırlanması ilə məşğul olurdu. Bu da təəccüblü məsələdir.

Şübhəsiz ki, çevrilişlə məşğul olan bəzi Türkiyə vətəndaşları buradan qovuldu, çıxarıldı. Ancaq belə bir adamın gəlib burada olması, bu işdə iştirak etməsi və gecə-gündüz Rövşən Cavadovla, Mahir Cavadovla bir yerdə olub çevriliş, hazırlanması kimlərinsə gözünün qabağında olubdur, kim isə bunu görübdür. Mən hesab edirəm ki, məsələn, Ali Sovetdə aparatın başçısı Səfa Mirzəyev niyə buna fikir verməyib, belə adamı orada saxlayıb? Nə üçün saxlayıb, bu adam orada nəyə lazım idi? Ali Sovetə həftədə bir dəfə gəlirmiş və ya gəlmirmiş. İsa Qəmbərov oradan nə vaxt çıxıb getmişdir?

Düzdür, dörd ay mən də orada işləmişəm, ancaq mənim başım qarışıq olub, belə şeylərə baxmağa imkanım olmayıb.

Görürsünüzmü, bunlar bir-biri ilə necə birləşiblər və məqsəd də nədir. Rövşən Cavadov, Mahir Cavadov gəlib Azərbaycanı idarə edə bilərdilərmi? Demək, məqsəd Azərbaycanı dağıtmaqdan ibarət idi, başqa bir şey yoxdu.

Bayaq dedim, son hadisənin də qarşısı alınandan sonra onlar yenə də çəkilmirlər. Yenə də bir dəstə gəlib burada dövlət çevrilişi etmək istəyirdi. Bunun da üstü açıldı, onlar da həbs olunublar və güman edirəm ki, cəzalarını alacaqlar.

Əlikram Hümbətov uzun müddət Lənkəranda yaşayıb. "Talış-Muğan Respublikası" yaratmaq istəyən adamlar onu orada gizlətmiş, yedirib-içirtmişlər, bəsləmişlər. Bu cür vətəndaşlıq ola bilərmi? Şübhəsiz, hüquq- mühafizə orqanlarının böyük günahıdır ki, vaxtilə, Lənkəranda olarkən onu tapa bilməmişlər. Amma eyni zamanda mən onlara təşəkkür etdim ki, onu tapdılar. Çünki onun tapılması çox şeyi açdı.

Ancaq bizim vətəndaşlar nə fikirləşirlər, bu cinayətkarlara nə qədər havadarlıq etmək olar?

Bunları ona görə deyirəm ki, keçən parlament seçkilərindən indiki parlament seçkilərinə qədər ötən bu beş il ərzində Azərbaycan böyük bəlalar içərisində yaşayıbdır, indi də yaşayır. Amma fərq ondan ibarətdir ki, o bəlalar vaxtilə Azərbaycanda daxili sabitliyi pozub, qarma-qarışıqlıq, hərc-mərclik yaradıb və bizə 1993-cü ildə elə bir miras qoyublar ki, cəmiyyətimizin belə cinayətkarlardan təmizlənməsi üçün bunları aradan qaldırmağa neçə illər lazımdır. Bu adamlardan biri bir ölkənin, digəri başqa ölkənin kəşfiyyatı ilə bağlı olaraq Azərbaycanı dağıdırlar.

Şübhəsiz ki, biz öz işimizə arxayınıq, əminik. Mən bunu iyunun 24-də ümumxalq nümayəndələri toplantısında dedim və indi də deyirəm ki, heç bir şey bizi çəkindirməyəcək, tutduğumuz yoldan döndərməyəcək, belə hərəkətlərin hamısının qarşısı alınıb və alınacaqdır. Əgər mart ayında çevrilişə cəhdin qarşısı alınandan sonra çevriliş etmək istəyən həmin adamlar iyulun 30-da partlayış törətmək istəyirdilərsə, onun da qarşısı alındı. Generalların, zabitlərin may ayından çevrilişə hazırlığını da aşkar edib üzə çıxardıqsa, demək, bunların hamısını tapıb aşkar edəcəyik. Rəhim Qazıyev də gəlib cavab verəcəkdir, məhkəmənin hökmü var. Surət Hüseynov da, Mütəllibov da, orada bir Vaqif Hüseynov var, – düzdür o, pərdə arxasındadır, amma o da orada ayrı-ayrı orqanlarla birlikdə Azərbaycana qarşı çox işlər görür, – o da, başqaları da, hamısı xalqın qarşısında cavab verəcək. Ona görə də biz bunların hamısından nəticə çıxarmalıyıq.

İndi bu parlament seçkilərini sağlam mühitdə, sağlam əhval-ruhiyyədə keçiririk. Çox böyük ehtiyac var ki, parlamentimiz yüksək səviyyəli insanlardan ibarət olsun, ağıllı, zəkalı, bilikli, millətinə, xalqına sadiq adamlardan ibarət olsun, ziyalılardan ibarət olsun, parlamentin tərkibi doğrudan da Azərbaycan cəmiyyətinin səviyyəsini qaldırsın.

Parlament hakimiyyət orqanının bir qoludur. Əgər icra orqanının ən yüksək nöqtəsində duran prezidentdirsə, hakimiyyətin bir qolu olan parlament 125 nəfərdən ibarətdir. Bu 125 deputat gərək o qədər səviyyəli, Azərbaycan xalqının daxili mənəviyyatını o qədər təmsil edə bilən insanlar olsun ki, prezidentlə birlikdə Azərbaycanı bir daha yuxarıya qaldırsınlar və cəmiyyətimizi irəliyə apara bilək. Müxalifət də olsun, ancaq sağlam müxalifət olsun, siyasi müxalifət olsun. Hərbi müxalifət ola bilməz, silahlı müxalifət ola bilməz. Biz bunlara yol verməyəcəyik. Ancaq bunlar son illər Azərbaycan həyatının gerçəkliyidir, həyatımızı ləkələyən faktlardır. Biz bundan heç də imtina edə bilmərik, çünki bu dövrü yaşamışıq, bu hadisələrin hamısının içindən keçmişik.

Nitqimin əvvəlində dedim, bir də deyirəm ki, müxalifət hansı prinsiplər əsasında olmalıdır. Vaxtilə mən də müxalifətdə olmuşam, amma nəyə görə? 1986-1987-ci illərdə xidmət etdiyim dövlət siyasətinə daxilən müxalifətdə olmuşam. Məhz ona görə də 1987-ci ilin oktyabr ayında Siyasi Büronun tərkibindən və baş nazirin birinci müavini vəzifəsindən kənarlaşdırıldım. Niyə? Çünki aparılan siyasətin bəzi tərəfləri ilə, xüsusən milli siyasətlə, milli respublikalara qarşı aparılan siyasətlə razı deyildim, bunu açıq bildirirdim. Azərbaycana olan münasibətlə razı deyildim, bunu açıq deyirdim. Orta Asiya, Qafqaz ölkələrinə olan münasibətlə razı deyildim və bunu açıq şəkildə bildirirdim. Ona görə də bizim bir yerdə işləməyimiz mümkün olmadı. Mən müxalifətdə idim. Düzdür, o vaxt elə imkan yox idi, mən çıxış etmirdim, bəyanat vermirdim, qəzetlərə yazmırdım. Ancaq mən müxalifətdə idim, ona görə də kənarlaşdım.

Amma sonra 1990-cı il yanvarın 20-də Azərbaycan xalqına qarşı edilən hərbi təcavüz məni açıq müxalifətə çıxardı. Səhərisi gün gedib öz fikirlərimi söylədim. Kommunist Partiyasının Azərbaycana qarşı etdiyi hərbi təcavüzə öz etirazını bildirdim və artıq açıq müxalifətə keçdim.

O vaxt Azərbaycanda da çoxları Kommunist Partiyasından çıxdı. Təsəvvür edin, mən 1943-cü ildən, 20 yaşından Kommunist Partiyasında olmuşam, ona xidmət etmişəm. Ancaq nəyə görə, nə səbəbə mən açıq müxalifətə keçdim? Çünki gördüm ki, artıq ölkənin, Sovetlər İttifaqının rəhbərliyi Azərbaycana qarşı ədalətsizlik edir. Azərbaycanın hüquqları tapdalandı, ərazisinin bir hissəsi dağıdılır. Ermənistanın əlinə keçir, hökumət rəhbərləri bunun qarşısını almır, əksinə, kömək edirlər. Azərbaycanda azadlıq hərəkatını boğmaq üçün böyük qoşun hissələri yeridərək azərbaycanlıları qırırlar.

Mən partiyadan çıxmaq üçün ərizə verərkən bunların hamısını yazmışam. Uzun müddət Kommunist Partiyasına xidmət edən adamın nəyə görə partiyadan çıxması səbəbləri mətbuatda dərc olunubdur. Ondan sonra mən Azərbaycana gəlmişəm. 1990-cı ilin iyulundan Azərbaycandayam. O vaxtlar parlament seçkiləri keçirilirdi. Mən Naxçıvanda bütün seçkiqabağı yığıncaqlarda Kommunist Partiyasının əleyhinə açıqca çıxış edirdim, Sovet İttifaqının dağılmasını tələb edirdim, Azərbaycanın müstəqilliyini tələb edirdim. Bax bu, mənim müxalifət mövqeyim idi. Mən müxalifətdə idim, o vaxta qədər ki, Azərbaycan müstəqilliyini qazandı, o vaxta qədər ki, Kommunist Partiyası hakimiyyətdən getdi. Bundan sonra mən müxalifətdə olmadım. Çünki mənim prinsiplərim bu prinsiplərə uyğun idi.

Xatirimizdədir, 1991-ci ilin fevralında mən gəlib burada, parlamentdə çıxış etdim, açıq dedim ki, Kommunist Partiyası hakimiyyətdən getməlidir, Sovet İttifaqı dağılır və onun saxlanması haqqında Azərbaycanda referendum keçirilməməlidir. Mən dedim ki, iclas salonundan Leninin büstünü götürmək lazımdır, çünki o, Azərbaycanın müstəqilliyini təmsil edən bayraqla yan-yana dura bilməz. Mən bunları dedim, hamısı mətbuatda var. Mən ayrı-ayrı şəxslərə qarşı deyil, o vaxtkı rejimə qarşı müxalifətdə idim, o ədalətsizliyə qarşı müxalifətdə idim. Bunu da axıradək çatdırdım.

Ancaq Azərbaycan müstəqil olandan, xüsusən də Kommunist Partiyası hakimiyyətdən gedəndən sonra, Xalq Cəbhəsi hakimiyyətə gələndən sonra mən müxalifətdə deyildim. Baxmayaraq ki, Xalq Cəbhəsi çox böyük ədalətsizliklər etdi, mən onlara qarşı müxalifətdə deyildim. Bir yerdə belə tapa bilməzsiniz ki, mən onlara qarşı çıxış etmiş olum. Heç vaxt. Əksinə, Naxçıvanda seçkiqabağı yığıncaqlarda onları müdafiə etmişəm, bir çoxunun deputat seçilməsinə kömək etmişəm. Görürəm, Rəşid Həsənov başını tərpətməklə təsdiqləyir, çünki orada idi. Öz çıxışlarımla, nüfuzumla onlara kömək etmişəm. Bir də görürdüm 3-4 min adam yığışıb ki, kimə səs verək? Xalq Cəbhəsinin nümayəndəsini göstərib deyirdim ki, buna səs verin. Məni də eşidirdilər. Nə üçün bunu edirdim? Çünki bunlarda Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etmək üçün, milli azadlığına nail olmaq üçün yeni bir qüvvə görürdüm. 1990-cı il noyabrın 17-də biz Naxçıvanda Azərbaycanın indiki bu bayrağını qaldırdıq. Mən o Məclisə rəhbərlik edirdim. Muxtar respublikanın adından "Sovet Sosialist" sözlərini çıxardıq. Bunlar mənim prinsiplərim idi. Bu prinsiplər həyata keçdi.

Sonra hakimiyyətə Xalq Cəbhəsi gəldi, mən onlara kömək elədim. Xalq Cəbhəsi bir dəfə də olsun deyə bilməz ki, hakimiyyətdə olduqları vaxt mən onların əleyhinə çıxış etmişəm.

Yadınızdadırmı, Surət Hüseynov qoşunlarını Qarabağdan çıxartdı, iqtidara qarşı qalxdı. O vaxtlar mənə müraciət etdilər. Mən bəyanat verdim. Bu bəyanatda var ki, mən Azərbaycan prezidenti Əbülfəz Elçibəyi müdafiə edirəm və bütün qüvvələri Əbülfəz Elçibəyin ətrafında birləşməyə çağırıram. Bu o vaxt idi ki, onlar Gəncədə ilk dəfə qalxmışdılar.

1992-ci il mayın 14-də Mütəllibov gəldi, parlamentdə çıxış elədi. Xatirinizdədirmi, dedi ki, mən Heydər Əliyevə müraciət edirəm, Naxçıvana müraciət edirəm, gəlin birləşək. Xalq Cəbhəsi Bakıdan mənə müraciət etdi. Dərhal bəyanat verdim ki, bu bəyanatı qəbul etmirəm, Mütəllibov kimi bir prezidenti tanımıram və onun hakimiyyətə gəlməsini qeyri-qanuni hesab edirəm. Mənim bu müraciətim burada yayıldı, istifadə etdilər, yəni mən burada müxalifətdə olmadım.

Sonra böyük qardaşım vəfat etmişdi, gəldim buraya, Əbülfəz Elçibəylə görüşdük, söhbət etdik. Ona bir çox məsləhətlər verdim. Müxalifətdə olmadım.

Ona görə də əgər tale belə gətirdisə, xalqın tələbi bir tərəfdən və Əbülfəz Elçibəyin, İsa Qəmbərovun və başqalarının xahişi bir tərəfdən məni Bakıya gətirdisə – mən istəməyərək buraya gəldim, mən nə mübarizə eləyib, nə də xahiş eləyib buraya gəlmişəm – Azərbaycanı bu ağır vəziyyətdən çıxardımsa, əgər bu qırğının qabağını aldımsa, "Talış-Muğan Respublikası"nın yaranmasının qarşısını aldımsa, Azərbaycanın parçalanmasının qarşısını aldımsa, o adamlar ki, mən onları xilas etmişəm, niyə mənə qarşı müxalifətdədirlər və böhtanlar danışırlar? Nə üçün? Axı, mən sizi xilas etdim, Surət Hüseynov gəlib sizi burada qırırdı. Mən gəlib girdim sizin aranıza. Özü də siz özünüz məni tapıb gətirdiniz. Mən buradan durub Gəncəyə getdim, böyük bir təhlükə altında idim. Getdim Gəncəyə, oradan qayıtdım gəldim və dedim, bəli, vəziyyət belədir ki, indi mən Ali Sovetin sədri olmağa razıyam. Ondan sonra da əlimdən gələni etdim.

Hicran Kərimli var, naxçıvanlı cavan oğlandır. Bəlkə bunu onun cavanlığına bağışlamaq olar, dünən orada dedi ki, Heydər Əliyev Surət Hüseynovu baş nazir qoymuşdu. Bəli, mən qoymuşdum, başqa nə edə bilərdim? Mən qoydum, mən də onun cəzasızını verdim. Azərbaycanı bu vəziyyətdən çıxarmaq lazım idi.

Ona görə də əməkdaşlıq etmək əvəzinə, kömək etmək əvəzinə gəlib indi müxalifətdə dayanmaq, böhtanlar yağdırmaq heç bir qüvvəyə hörmət gətirməyəcəkdir. Mən bunu və keçmişdə, öz həyatımda müxalifət dövrünü bu gün yada salaraq onu demək istəyirəm ki, müxalifətdə duran qüvvə gərək prinsiplərə görə müxalifətdə olsun. Əgər prinsiplər yoxdursa, sadəcə "sən vəzifədəsən, mən bu vəzifədə deyiləm, ona görə də müxalifətdəyəm", – belə müxalifət, şübhəsiz ki, sağlam müxalifət hesab oluna bilməz.

Güman edirəm ki, bizim cəmiyyətimizdə indi çox təmizləmə gedibdir, gedir və bundan sonra da gedəcəkdir. Rəhim Qazıyev, Surət Hüseynov, Mütəllibov, Əlikram Hümbətov, nə bilim, başqa-başqa xəyanətkarlardan Azərbaycan xilas olubdur və xilas olacaqdır. Cəmiyyətimiz təmizlənəcəkdir. Xalq artıq hər şeyi başa düşür, anlayır və biz cəmiyyətimizi möhkəmləndirəcəyik. Ümidvar olduğumu bildirmək istəyirəm ki, bu seçkilər sağlam şəraitdə keçiriləcəkdir. Yeganə arzum odur ki, bizim parlamentə dəyərli adamlar seçilsinlər.

Dünən partiyalar haqqında müzakirələr keçirildi. Orada düzgün mövqelər bildirildi. Hesab edirəm ki, Ədliyyə Nazirliyi çox intensiv işləməlidir. Şəxsən mənim fikrim bundan ibarətdir ki, partiyalar, hansılar ki, qanun çərçivəsinə daxil olur, onlar qeydiyyata alınmalıdır və seçkilərdə iştirak etməlidir, o cümlədən Xalq Cəbhəsi də. Mənim fikrim bunlardan ibarətdir.

Ancaq hər bir partiya qanuna tabe olmalıdır. Heç kəsə ərköyünlük şəraiti, heç kəsə istisna şəraiti yaratmaq olmaz. Hansılar ki, doğrudan da həqiqi partiyadır, qeydiyyata alınsınlar. Ona görə də biz partiyaların qeydiyyata alınma vaxtını qanunda iyirmi gün uzatdıq. Ədliyyə nazirinin birinci müavini Südabə Həsənovaya göstəriş verirəm: iyirmi gün müddətində siz intensiv işləməlisiniz, o partiyalara kömək etməlisiniz ki, öz nöqsanlarını aradan qaldıra, sənədlərini düzgün tərtib edə bilsinlər. Özlərinin partiya olduqlarını gəlib sizə sübut edə bilsinlər, qanunun tələbləri əsasında lazımi sənədləri sizə təqdim etsinlər və siz onları bir partiya kimi tanıya biləsiniz. Şübhəsiz ki, heç kəsin qeyri-qanuni qeydiyyata alınması haqqında göstəriş vermirəm və verə bilmərəm. Hər şey qanun çərçivəsində olmalıdır. Ancaq şəxsi arzum bundan ibarətdir ki, dünən dediyiniz həmin o ən kiçik partiyalar da özlərini partiya şəklinə salsınlar. Doğrudan da mən dünən televiziya ilə dinləyərkən təəccüb elədim: Sosial-Demokrat Partiyası neçə ildir bu adla fəaliyyət göstərir, ancaq indiyə qədər qeydiyyatda deyilmiş. O gün də xarici ölkələrdən birinin səfiri Ramiz Mehdiyevin yanına gəlib deyir ki, bilirsiniz, Sosial- Demokrat Partiyası bizim ölkədə çox tanınmış partiyadır, lazımdır ki, sizdə də o, qeydiyyata alınsın, seçkilərdə iştirak etsin. Qəribə şeydir, bu necə partiyadır ki, indiyədək qeydiyyatdan keçməmişdir? Südabə xanım məlumat verdi ki, bu partiyanın Sumqayıt, yoxsa hansısa rayon təşkilatları saxta məlumat veriblər və bunlar özləri də onları cəzalandırıblar. Bu nə cür partiyadır?

Bu, nəyin nəticəsidir? Azərbaycanda özbaşınalıq, qanunsuzluq o qədər hökm sürüb ki, kim nə istəyirsə onu da edir. İndi biz hərəni qanunun tələbləri ilə öz yerinə qoymaq istəyirik, hər kəsi qanuna tabe etdirmək istəyirik, qanunun aliliyini təmin etmək istəyirik. Bu da müqavimət doğurur, silahlı qüvvələr meydana çıxarır, cinayətkar adamları üstümüzə qaldırır, dövlət çevrilişi cəhdi yaradır. Ancaq nə olur-olsun biz bu yolla gedirik və gedəcəyik.

Ona görə də mən rica edirəm ki, partiyalara qayğı göstərilsin, onların qeydiyyata alınması məsələsinə çox diqqətlə yanaşasınız. Hansı partiya doğrudan da partiya kimi qeydiyyata alına bilərsə, qoy seçkilərdə iştirak etsin. Mən şəxsən bunun tərəfdarıyam və bu barədə kömək etməyə hazıram. Dünən Milli Məclisdə, gərək ki, Məclisin üzvü Hacıbaba Əzimov deyirdi ki, hakimiyyət partiyalara kömək etsin. Mən onun sözünə görə demirəm, bu mənim şəxsi fikrimdir. Amma onun sözünə cavab olaraq demək istəyirəm ki, – deyəsən o da bir partiyanın başçısıdır, – Əlikram Hümbətov cənub zonasını dağıdanda bəs o harada idi? Dünən deyir ki, xalq qalxdı, nə bilim belə elədi. Xalq qalxana qədər o harada idi? Xalqı kim qaldırdı, nə cür oldu? Axı, o, Lənkəranda universitetin rektorudur, professordur, hörmətli adamdır. Nə cür olmuşdur ki, Əlikram Hümbətov kimi bir quldur gəlib Azərbaycanın o cür gözəl bir məntəqəsini əlinə keçirmişdi və orada hakimlik edirdi, bunlar da hərəsi çəkilib getmişdi öz yuvasına, başlarını oradan çıxarmırdılar. Bu, vətəndaşlıq mövqeyidirmi? İndi dünən orada durub danışır ki, xalq ayağa qalxdı, belə elədi, elə elədi. O xalqın içində sən yox idin. Sən Milli Məclisin üzvüsən, eyni zamanda professorsan, rektorsan və yəqin ki, orada qohum-əqrəban var. Qarşısına çıxaydın. Heç kəs onun qarşısına çıxmadı. Çoxları gedib ona tabe oldu, ərizə verib vəzifə istədi, ona qulluq, xidmət elədi.

O üç ayda bu cənub məntəqəsində nələr keçirdiyimizi mən bilirəm. Əlikram Hümbətov indi həbsxanadan mənə məktub yazıb, axmaq bir şey yazıbdır. Ancaq o vaxtlar mən onu iki dəfə qəbul elədim. Surət Hüseynov gəldi, Rəhim Qazıyev də onun dalınca mənim kabinetimə girdi. Rəhim Qazıyevi yarım saat ayaq üstə saxladım. Mən ona dedim ki, sən bura girə bilməzsən, çıx. Mən onda Ali Sovetdə idim, o binada idim. Dedim, çıx burdan. Dedi ki, mən burada iştirak edəcəyəm. Dedim ki, sənin haqqın yoxdur burada iştirak etməyə, çıx. Əgər bu yanıma gəlibsə, onu mənim yanıma Surət gətirib, mən onunla danışacağam.

Surətin yanında danışıq nə oldu? Dedi ki, sizin burada oturmağa haqqınız yoxdur. Sizi Moskva, Rusiya qəbul etmir. Burada Surət oturmalıdır. Bu onun mənim özümə dediyi sözlərdir. Götürüb Moskvaya məktublar yazırdı, Mütəllibova namələr göndərirdi. Göstərmişdi ki, talış xalqı nə vaxt Rusiyanın tərkibinə daxil olubdur. Sonra slavyan dövlətləri birliyinə müraciətlər göndərirdi. Belə xəyanətkar insanlardı. Amma o, tək deyildi. Bəs, onda Hacıbaba Əzimov harada idi? Ya başqaları

harada idi?

Mən Rəhim Qazıyevi kabinetdən qovandan sonra onunla bərabər Lənkərana getdi, gecə səhərə qədər onun beynini doldurdu. Rəhim Qazıyev nəyə qulluq edirdi? Azərbaycanın parçalanmasına.

Bilirsiniz, gərək hər kəs vətəndaş mövqeyi tutsun. Təəssüf ki, bax bu cür hadisələr baş verib. Rəhim Qazıyev, İsgəndər Həmidov, Hümbətov kimiləri, başqaları meydana çıxıb, meydan sulayıblar, vəzifə tutublar, ağalıq ediblər, hakimiyyətdə olublar. Ona görə ki, bizim ziyalılarımız, hörmətli adamlarımız mövqesiz olublar, çəkiniblər, gizləniblər, özlərini qoruyublar, xalqa qayğı göstərməyiblər, qorxublar. Bunlar da həqiqətdir.

Güman edirəm ki, bunlar hamısı keçmişdə qalacaq. Güman edirəm ki, bunların hamısından bizim hər birimiz ibrət dərsi götürəcəyik. Güman edirəm ki, bu acı keçmişi biz daim xatırlayacaq, bu cür hərc-mərcliyə, bu cür qanunsuzluğa, bu cür ədalətsizliyə bundan sonra Azərbaycanda imkan verilməyəcəkdir. Mən bir prezident kimi, Azərbaycanın bu istiqamətdə inkişaf etməsinin keşiyində durmuşam və duracağam. Minnətdaram ki, xalqın tam əksəriyyəti mənim prezident kimi apardığım siyasəti, əməli fəaliyyətimi dəstəkləyir, bəyənir və öz hüsn-rəğbətini bildirir. Bu mənim üçün hər şeydən yüksək mükafatdır və məni də bu qədər gərgin işləməyə, bütün həyatımı bu işə sərf etməyə cəlb edən xalqın bu münasibətidir, xalqın məni dəstəkləməsidir. Arzu edirəm ki, biz elə bir parlament seçək ki, parlamentimizin hər bir üzvü də xalqın həqiqi dəstəyini ala bilsin, xalq tərəfindən həqiqi seçilən adam olsun, ədalətli seçilən adam olsun. Eyni zamanda xalqın başını ucalda bilən adam olsun, xalqın səviyyəsini yüksəldə bilən adam olsun. Belələri Azərbaycanda çoxdur. Biz Azərbaycanın intellektual, mədəni səviyyəsi ilə fəxr edə bilərik. Çünki bizim çox dəyərli insanlarımız var. Ancaq şərait yaratmaq lazımdır ki, bu dəyərli insanlar üzə çıxsınlar, onlar parlament seçkilərində iştirak etsinlər və bizim parlamentə daxil ola bilsinlər.

Bu qanunun qəbul olunması ilə əlaqədar mənim deyəcəyim bu qədər. Ola bilər, mənim nitqim çox böyük olsun, ancaq mən bu sözləri bu qanunu qəbul edərkən, onu imzalayarkən deməyi özümə borc hesab edirəm.

İkinci məsələ konstitusiya layihəsinin hazırlanması məsələsidir. Biz bu işi müvəffəqiyyətlə başa çatdırdığımız kimi, güman edirəm ki, konstitusiyanın layihəsini də vaxtında hazırlayıb təqdim elə bilərik. Təklif edirəm ki, işçi qrup öz fəaliyyətini davam etdirsin, 15 gün müddətində konstitusiyanın layihəsini təqdim etsin.

Sentyabrın 1-nə konstitusiyanın layihəsi işçi qrup tərəfindən təqdim olunmalıdır. Biz bundan sonra konstitusiya komissiyasında bu layihəni müzakirəyə başlayarıq. Güman edirəm ki, əgər biz sentyabr ayında layihəni konstitusiya komissiyası səviyyəsində qəbul edə bilsək, bundan sonra ümumxalq müzakirəsinə təqdim edərik və nəzərdə tutulduğu kimi noyabr ayının 12-də parlament seçkiləri ilə bərabər, eyni zamanda konstitusiyanın qəbul olunması üçün referendum keçiriləcəkdir. Ona görə də bizim seçki komissiyası ki, bu işə başlayır, onun üzərinə əlavə bir vəzifə düşür. O vəzifə də referendumun keçirilməsidir. Referendum həmin gün keçiriləcəkdir.

Seçki komissiyasının sədri Cəfər Vəliyev bu barədə düşünüb öz təkliflərini verməlidir. Güman edirəm ki, o, seçkilərin keçirilməsi ilə əlaqədar öz vəzifəsini bilir və təkliflərini də verəcək, həyata keçirəcəkdir. Ancaq həmin o gün konstitusiyanın ümumxalq tərəfindən qəbul olunması üzrə referendum da keçiriləcəkdir. Şübhəsiz ki, referendum keçirmək üçün həmin seçki dairələrində, məntəqələrdə bundan əlavə lazımi işlər, böyük işlər görülməlidir. Ona görə də gərək Cəfər Vəliyev bu referendumun keçirilməsi üçün seçki komissiyası tərəfindən təkliflərini versin ki, nə lazımdır və hansı miqdarda vəsait ayrılmalıdır, nə işlər görülməlidir. Bu seçki dairələri və bu məntəqələr referendumun keçirilməsini təmin edə biləcəkmi? Güman edirəm ki, etməlidir. Bunun üçün nə etmək lazımdır? Bunların hamısını indidən müəyyən etmək lazımdır, gecikdirmək olmaz.

Mənim deyəcəyim bu qədər. Mənə sualınız varmı? Bu barədə yeni bir fikir söyləməyə ehtiyac varmı? Yoxdur. Onda sizin hamınızı bu qanunun qəbul olunması münasibətilə bir də təbrik edirəm. Sağ olun.